Ընդհանուր առմամբ բյուջեն 2018 թվականից ի վեր աճել է 2 անգամ։ 2018 թվականին պետական բյուջեի նախատեսվող ծախսերը կազմել են 1.46 տրիլիոն դրամ, իսկ 2024 թվականեն արդեն 3.02 տրիլիոն դրամ։ Այս մասին ասվում է տնտեսագետ Աղասի Թավադյանի վերլուծության մեջ։
Ներկայացնում ենք վերլուծությունն ամբողջությամբ․
1.1. Բյուջեի ծախսերի ընդհանուր փոփոխությունը
ՀՀ 2024 թ. պետական բյուջեի դեֆիցիտը կկազմի 340 մլրդ դրամ կամ ՀՆԱ–ի 3.2 տոկոսը, որի հետևանքով պարտք / ՀՆԱ հարաբերակցությունը 2024 թ. տարեվերջին կարող է կազմել 48.4 տոկոս։
Նշենք, որ 2018 թվականի կտրվածքով դեպի ՌԴ արտահանումը կազմել էր 667 մլն դոլար և ֆիզիկական անձանց կողմից կատարված բանկային փոխանցումները կազմել էին 1,049 մլն դոլար։ 2023 թվականի սեպտեմբերի համեմատ 12 ամսվա կտրվածքով դեպի ՌԴ արտահանումը կազմել է 2,965 մլն դոլար, իսկ բանկային փոխանցումները՝ 4,282 մլն դոլար։ Այս 6 տարիների ընթացքում բյուջետային ծախսերն աճել են 2 անգամ, իսկ դեպի Ռուսատան արտահանումը՝ 4.4 անգամ և ֆիզիկական անձանց կողմից բանկային փոխանցումները՝ 4 անգամ (Ավելին՝ Միջազգային դրամական փոխանցումների վերլուծություն)։
Ավելի մանրամասն անդրադառնանք Հայաստանի բյուջեի ծրագրի աճին վերջին վեց տարիների ընթացքում (տես Գծապատկեր 1): Հայաստանի բյուջեի պլանն առանցքային դեր է խաղում Հայաստանի զարգացման գործում և նախանշում է զարգացման ուղղվածությունը։
2018 թվականից ի վեր՝ 1,465 մլրդ դրամի չափով բյուջեի ծախսերը հետևողական աճ են ցույց տվել։ 2019 թվականին գրանցվել է 12.5% աճ՝ բյուջետային ծախսերը կազմել են 1,648 մլրդ դրամ։ 2020 թվականին բյուջեի նախատեսված ծախսերը դրական աճը շարունակվել է 12,6%՝ հասնելով 1,856 մլրդ դրամի։
2021 թվականն այս երկնիշ աճի շղթայի մեջ բացառություն է եղել՝ -0,3% աճ՝ կազմելով 1,851 մլրդ դրամ։ Սա պայմանավորված է նախորդ տարվա խոշոր մարտահրավերներով՝ համաճարակով պայմանավորված տնտեսական խթաններով և 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմով։ 2022 թվականը գրանցել է տպավորիչ՝ 18,0% աճ, որի արդյունքում պլանավորված ծախսերը կազմել են 2,184 մլրդ դրամ։
2023 թվականին բյուջեի ծախսերի աճը կազմել էր 18,6 տոկոս` հասնելով 2,591 մլրդ դրամի։ Նույնքան լավատեսական է 2024-ի պետական բյուջեի նախագիծը՝ 16,5 տոկոս աճով: Բյուջեի ծախսերը սահմանվել են 3,017 մլրդ դրամ։
1.2. Ամենախոշոր բյուջետային ծախսերի փոփոխությունը 2019-2024 թվականներին
Այս բաժնում մենք ուսումնասիրում ենք 2019-ից 2024 թվականներին Հայաստանի բյուջեի ամենակարևոր բյուջետային ծախսերի և ուշագրավ փոփոխությունների վրա: Այս թվերը ոչ միայն արտացոլում են երկրի զարգացող առաջնահերթությունները, այլև նրա արձագանքը տնտեսական, քաղաքական և հասարակական մարտահրավերներին:
- Կենսաթոշակային ապահովություն և ազգային անվտանգություն։
Աղյուսակից երևում է, որ 2019 թվականին բյուջեի ամենախոշոր հոդվածը կենսաթոշակային ապահովությունն էր՝ բյուջեի 18.9%-ով (312 մլորդ դրամ) և երկրորդը՝ ազգային անվտանգությունը՝ բյուջեի 18.2%-ով (301 մլորդ դրամ): Իսկ 2024 թվականին առաջին տեղում ազգային անվտանգությունն է՝ ընդհանուր բյուջեի 18.2%-ով (550 մլորդ դրամ), երկրորդ տեղում՝ կենսաթոշակային ապահովությունը՝ 15.6%-ով (471 մլորդ դրամ)։ Ընդհանուր առմամբ, ազգային անվտանգության ծախսերը այս 6 տարիների ընթացքում նույնպես աճել են 2 անգամ։
- Նոր առաջացած բյուջետային գերակայությունները 2024 թվականին։
2024 թվականի բյուջեի երկու նոր խոշոր հոդվածներն արժանի են ուշադրության: Առաջացել են 2 նոր հոդված, որոնք գերակշիռ մասն են կազմում 2024 թվականի բյուջեի պլանի մեջ։ Նախ, «Ներքին գործերի նախարարության ոլորտի քաղաքականության մշակում, կառավարության, կենտրոնացված միջոցառումներ, մոնիտորինգ և վերահսկողություն» հոդվածը կազմել է բյուջեի 2.9%: Ինչպես նաև առաջացել է «Հանրակրթական և նախադպրոցական հաստատությունների հիմնում, կառուցում, բարելավում» հոդվածը, որը կազմել է բյուջեի 3.2%-ը: Ընդհանուր առմամբ, այս 2 հոդվածներն ուղղված են ներքին տնտեսական զարգացման և քաղաքականության մշակման վրա։
Այս փոփոխությունները ցույց են տալիս Հայաստանի արձագանքը նոր մարտահրավերներին ու հնարավորություններին: Նշենք, որ «Արտաքին գործերի ոլորտում Կառավարության քաղաքականության մշակում և իրականացում» հոդվածն այս տարի աճել է 22.7 տոկոսով և կազմում է ընդհանուր բյուջի նախագծի 0.1 տոկոսը, սա համահունչ է այս տարվա ընդհանուր աճի հետ։ Մեր համոզմամբ՝ այս պահին ավելի արդիական է զարգացնել Հայաստանի արտաքին տնտեսական և քաղաքական շահերը, քան մշակել ներքին գործերի նախարարության ոլորտի քաղաքականություն և դրա վրա ծախսել ընդհանուր բյուջեի 2.9 տոկոսը։
1.3. Հիմնական բյուջետային փոփոխությունները 2024 թվականին
Դիտարկենք նաև այն ծախսային հոդվածները որոնք 2024 թվականի բյուջեում ունեն զգալի կշիռ և գրանցել են ամենամեծ աճը (տես Աղյուսակ 1)։
Աղյուսակ 1. ՀՀ դրամով և արտաժույթով ավանդների հարաբերությունը ՀՆԱ-ին
| Դասիչը | Ծրագրի անվանումը | Մլրդ դրամ | Աճը | Կշիռը |
|---|---|---|---|---|
| 1205 | Սոցիալական ապահովություն | 108.6 | 42.3% | 3.6% |
| 1139 | ՀՀ կառավարության պահուստային ֆոնդ | 94.0 | 2.6 անգամ | 3.1% |
| 1068 | Ժողովրդագրական վիճակի բարելավում | 66.3 | 29.2% | 2.2% |
| 1202 | Ոչ վարակիչ հիվանդությունների բժշկական օգնության ապահովում | 39.7 | 97.6% | 1.3% |
| 1187 | Գյուղատնտեսության արդիականացման ծրագիր | 25.4 | 2.1 անգամ | 0.8% |
| 1104 | Գիտելիքահենք, նորարարական տնտեսությանը և փոքր ու միջին ձեռնարկատիրությանը աջակցություն | 20.4 | 2.1 անգամ | 0.7% |
| 1180 | ՀՀ քննչական ծառայություններ | 17.5 | 34.5% | 0.6% |
| 1190 | Զբոսաշրջության զարգացման ծրագիր | 13.2 | 75.7% | 0.4% |
| 1126 | Առողջապահության ոլորտում պետական քաղաքականության մշակում, ծրագրերի համակարգում և մոնիտորինգ | 12.2 | 22.7% | 0.4% |
| 1192 | Կրթության որակի ապահովում | 12.0 | 39.1% | 0.4% |
| 1087 | Դատավարական ղեկավարում և դատախազական հսկողություն | 9.2 | 33.4% | 0.3% |
| 1165 | Ներդրումների և արտահանման խթանման ծրագիր | 8.7 | 48.6% | 0.3% |
| 1108 | Հանրային ֆինանսների կառավարման բնագավառում պետական քաղաքականության մշակում, ծրագրերի համակարգում և մոնիտորինգ | 7.9 | 88.6% | 0.3% |
| 1036 | Պետական պահպանության ապահովում | 6.0 | 34.0% | 0.2% |
| 1220 | Ռազմարդյունաբերության համալիրի զարգացում | 5.8 | 41.0 անգամ | 0.2% |
| 1103 | Քաղաքաշինության և ճարտարապետության բնագավառում պետական քաղաքականության իրականացում և կանոնակարգում | 5.1 | 2.2 անգամ | 0.2% |
| 1075 | Մշակութային ժառանգության ծրագիր | 5.1 | 24.6% | 0.2% |
| 1143 | Ազգային պաշտոնական վիճակագրության արտադրություն և տարածում | 4.3 | 96.7% | 0.1% |
| 1223 | Միջազգային դատարաններում, միջազգային արբիտրաժներում և այլ միջազգային ատյաններում ՀՀ շահերի ներկայացում և պաշտպանություն , դրանց կողմից ընդունված վճիռների և որոշումների կատարման ապահովում | 3.9 | 2.1 անգամ | 0.1% |
| 1018 | Պետական հատվածի արդիականացման ծրագիր | 3.7 | 5.0 անգամ |
Այստեղ ամեաուշագրավը «Ռազմաարդյունաբերական համալիրի զարգացում» հոդվածի 41 անգամ աճն է նախորդ տարվա համեմատ։ 5.8 մլրդ դրամ տրամադրվելու է այս ուղղությամբ և այս հոդվածը կազմելու է բյուջեի 0.2 տոկոսը։
Մեծացել է պահուսատային ֆոնդը՝ նախորդ տարվա համեմատ 2.6 անգամ՝ կազմելով բյուջեի 3.1 տոկոսը, այսինքն՝ 94 մլրդ դրամ
Գյուղատնտեսական արդիակականացումը և գիտելիքահենք, նորարարական տնտեսությանը (փոքր և միջին ձեռնարկություններ) հոդվածների ծախսերը 2023 թվականի համեմատ աճել են 2.1 անգամ։ Այս 2 հոդվածը համապատասխանաբար կազմում են բյուջեի 0.8 և 0.7 տոկոսը։
Զբոսաշրջության զարգացումն աճել է 75.7 տոկոսով՝ կազմելով 13.2 մլրդ դրամ։ Ներդրումներ և արտահանման խթանման ծրագիրն աճել է 48.6 տոկոսով՝ կազմելով 7.7 մլրդ դրամ։
«Քաղաքաշինության և ճարտարապետության բնագավառում պետական քաղաքականության իրականացում և կանոնակարգում» հոդվածն աճել է 2.2 անգամ։ Արցախի կորստից հետո 2.1 անգամ աճել է նաև «Միջազգային դատարաններում, միջազգային արբիտրաժներում և այլ միջազգային ատյաններում ՀՀ շահերի ներկայացում և պաշտպանություն, դրանց կողմից ընդունված վճիռների և որոշումների կատարման ապահովում» հոդվածը։
Ռուսական ռուբլին ամրանալու է. արտարժույթի հնարավոր հոսքը Ռուսաստանից Հայաստան․ Աղասի Թավադյանի վերլուծությունը
Բաժանորդագրվեք մեր ալիքին Telegram-ում
